Milo Rau roept theatermakers op zich te verzetten tegen radicaal-rechtse aanval op cultuur

Beste vrienden,

Ik kom naar jullie toe vanuit Centraal-Europa, om precies te zijn vanuit Wenen, de hoofdstad van Oostenrijk. Wenen is de op vier na grootste en snelst groeiende stad in de EU, dankzij immigratie uit Oost-Europa: uit onder andere voormalig Joegoslavië, Hongarije en Oekraïne. Demografen schatten dat Wenen volgend jaar Parijs qua inwoneraantal zal inhalen. Bratislava, de hoofdstad van Slowakije, ligt op een uur rijden en Boedapest, de hoofdstad van Hongarije – het koninkrijk van Victor Orban – op iets meer dan twee uur rijden.

Beide buurlanden van Oostenrijk worden geregeerd door autoritaire regimes. Drie dagen geleden was ik hier vlakbij, in Amsterdam, bij een debat met de algemeen directeur van het Slowaakse Nationale Theater, Matej Drlicka, die werd ontslagen door zijn Minister van Cultuur. De reden die de minister gaf – zij is een voormalige tv-presentatrice die bij haar zender was ontslagen na homofobe uitspraken – was dat het programma van zijn theater te ‘activistisch’ en niet ‘nationaal’ genoeg was – met andere woorden, te divers en te mondiaal. De Slowaakse kunstindustrie heeft sindsdien een waarschuwingsstaking uitgeroepen en tot nu toe hebben 300 instellingen zich hierbij aangesloten.

Toen ik hoorde van Matejs ontslag – dat was half augustus – heb ik hem gebeld. Hij vroeg me een open brief te schrijven aan de Slowaakse premier Fico, wat we – ikzelf en 2.000 kunstprofessionals uit heel Europa – hebben gedaan. We schreven: ‘Waar je het werk van experts begint af te meten aan de maatstaf van politieke naleving – en waar die ontbreekt, om van “activisme” te spreken – houdt de democratische samenleving op en daarmee ook de artistieke vrijheid.’ Wat Oostenrijk betreft, zal de extreemrechtse FPÖ, de Oostenrijkse Vrijheidspartij, waarschijnlijk de verkiezingen van 29 september winnen. De verwachte coalitie met de ÖVP, de conservatieve Volkspartij, zal naar verwachting een absolute meerderheid van 60 procent halen. Samen met Elfriede Jelinek – we werken momenteel aan een gezamenlijk theaterproject – heb ik daarom twee weken geleden een oproep gepubliceerd tegen de FPÖ, die – dat zegt denk ik genoeg – campagne voert onder het Joseph Goebbels-citaat ‘Fort Oostenrijk’, de ’twee geslachten’ in de grondwet wil vastleggen, de ‘remigratie’radicaal wil doorvoeren, enzovoort. In het geval van een verkiezingsoverwinning wil de FPÖ ‘de volledige macht krijgen over de drie essentiële elementen – regering, ruimte en mensen’, zoals ze aankondigen. Op het gebied van cultuurbeleid wil de FPÖ te werk gaan zoals haar rolmodellen Hongarije en Slowakije: een verlaging van de subsidies voor ‘woke-evenementen’, met name het ‘Europees Songfestival’ en de Wiener Festwochen – mijn festival.

De eenvoudige vraag die rijst is: hoe kunnen we ons hiertegen verzetten? Misschien hebben sommigen van jullie mijn boeken gelezen – recentelijk bijvoorbeeld Theater is democratie in het klein of De herovering van de toekomst. Daarin vroeg ik hoe kunstenaars een kunst van verzet kunnen creëren, wat de vormen ervan zijn, wat de schoonheid ervan is en wat de grenzen ervan zijn. Vandaag wil ik vragen wat we samen kunnen doen, als veld, als grote vereniging van theatermakers: structureel. Ik zal het daarom hebben over geld, politiek, generatiewisselingen en geschiedenis, en bijna uitsluitend vanuit mijn, het Midden- en Oost-Europese perspectief. Mijn excuses daarvoor.

1. De wederkomst. Of: Laat alle hoop varen, jullie die binnengaan.
Deze toespraak is onderdeel van een debattournee die de Resistance Now! -tournee heet. Na de publicatie van de twee open brieven waarover ik je vertelde – een voor het Slowaakse Nationale Theater, de andere tegen de FPÖ – voelde ik de behoefte om in contact te komen met andere kunstenaars, om er specifiek achter te komen met welke aanvallen zij te maken hebben. Want de hulpeloosheid van ons allemaal heeft met precies één ding te maken: dat we onze strijd niet bundelen, dat we die ieder voor zich voeren, in heroïsche eenzaamheid, zogezegd. Maar, simpel gezegd, we hebben een International of Struggles nodig. Het thema van de ITI-Wereldconferentie is ‘Omarmen en verbinden’, en dat is precies waartoe ik hier oproep: Om nationalisme te bestrijden moeten we ons wereldwijd verbinden, we hebben wereldwijde allianties nodig.

Zoals we allemaal weten, betekent praten over kunst praten over geld. Ik herinner me dat we in 2019 – dat was voordat ik naar Wenen verhuisde en nog artistiek directeur was van het NTGent, ongeveer een uur rijden van hier, zo dicht als Bratislava bij Wenen ligt – demonstreerden tegen de bezuinigingen van de Vlaamse regering, die toen (en nu trouwens nog steeds) werd bepaald door de rechts-conservatieve partij NVA. De staking, vergezeld van talloze oproepen, had geen effect. Toen we tijdens Covid ons artistiek programma voor de komende vijf jaar schreven, deden we dat binnen het kader van een toch al gereduceerd cultureel budget. Metaforisch gesproken was het proces van het toekennen van subsidies als het verdelen van voedsel na een natuurramp: de instellingen en onafhankelijke gezelschappen werden bij elkaar gegooid in een poel, die op zijn beurt veel te weinig geld tot zijn beschikking had.

Wie het eerst komt, het eerst maalt: op de bekende neoliberale manier werd het eigenlijke probleem – namelijk een veel te laag subsidiebedrag – vertaald in een concurrentieconflict. Op dit moment vindt een soortgelijk proces plaats in Nederland en Duitsland, en zoals jullie allemaal weten zijn bezuinigingen op cultuur niets anders dan het begin van censuur. Ik herinner me de jaren tachtig, toen de neoliberale doctrine opkwam: toen leek het samenvoegen van culturele spelers een goed idee. In Duitsland bijvoorbeeld werden multi-genrehuizen opgericht, een proces dat versnelde na de hereniging van West- en Oost-Duitsland. Na verloop van tijd werd echter een grens duidelijk: verdere stroomlijning van artistieke instellingen leidde tot de vernietiging van de kunst zelf – haar fundamentele mogelijkheid om te experimenteren.

Vanaf de jaren ’90 werden er daarom veel mondiale structuren opgezet of heropgericht. Er ontstond een internationaal toeristisch netwerk, een levendige onafhankelijke scene, wat wijlen Hans-Thies Lehmann ‘postdramatisch theater’ noemde: een theater dat zich toelegde op experiment, internationale uitwisseling, de zoektocht naar een mondiale vorm – een soort tweede modernisme, waar ikzelf en mijn zogenaamde ‘mondiale realisme’ een kind van ben. Toen het neoliberalisme aan het eind van de jaren ’10, kort voor covid, weer de kop opstak, dacht ik: Waarom ook alweer? Tijdens de Vlaamse bezuinigingen waar ik het over had, werd een onafhankelijke studie besteld die de verhouding tussen investering en rendement in alle sectoren bekeek – de culturele sector kwam als beste uit de bus met 8 euro winst voor 1 euro investering. En ik hoef je niet te vertellen wat er gebeurt met 1 euro die in het leger wordt geïnvesteerd.

Dus toen de bezuinigingen opnieuw kwamen, begreep ik dat het deze keer niet om geld ging, maar om politiek. Het ging over de transformatie van de maatschappij, over het verbreken van relaties – tussen de onafhankelijke scene en de grote huizen, tussen de genres, de continenten, de verschillende artistieke achtergronden. Vorige week maakte Resistance Now! een stop in Stockholm, de hoofdstad van Zweden: van het belangrijkste onafhankelijke gezelschap van het land, Konträr, was net de financiering ingetrokken. Net als in Vlaanderen een paar jaar geleden of nu in Nederland, dacht niemand dat dit iets te maken kon hebben met geld besparen – of een andere rationele economische reden. ‘Ze willen dat we verdwijnen’, zei Freja Hallberg, de directeur. Want, zoals ik al zei, cultuur is de meest productieve sector in Europa.

Kortom, we bevinden ons in een tijdperk waarin bepaalde liberale illusies op hun einde lopen – of, zoals onafhankelijk theater, gewoon verdwijnen. In Oost-Europa is het zogenaamde opruimen bijna voltooid, hier in het Westen is er de gebruikelijke Atlantische vertraging, maar tegen het einde van het decennium zal het werk ook hier gedaan zijn door de NVA in België, de ‘Partij Voor de Vrijheid’ in Nederland en hoe ze nog allemaal heten. Mijn Hongaarse vriend Kornel Mundruzco heeft afgelopen voorjaar het laatste stuk van zijn theatergezelschap – Parallax – in Wenen opgevoerd omdat het in Boedapest niet meer mogelijk was. President Orbán heeft zijn werk niet verboden zoals in de tijd van het communisme – hij heeft gewoon alle financiële steun ingetrokken. We leven in een tijd waarin we een idee niet bestrijden door het te bekritiseren, maar door het van financiële steun te beroven.

Luanda Casella en ik behoren tot dezelfde generatie, en ik denk dat de meeste aanwezigen hier ook tot de onze behoren, de zogenaamde middengeneratie, die in de sociologie ‘Generatie X’ wordt genoemd: de ‘gouden generatie’ van het neoliberalisme. Om bij Europa te blijven: De vaak bespotte generatie ‘boomers’ die ons voorging bracht het communisme ten val in het Oosten en vocht voor burgerrechten in het Westen. Mijn moeder, geboren in 1950 en dus een typische boomer, kon drie jaar van haar leven niet stemmen, omdat het vrouwenkiesrecht in mijn thuisland Zwitserland pas in 1971 werd ingevoerd. De legalisering van homoseksualiteit, abortus, enzovoort vond plaats in dezelfde jaren. Ik heb het hier dus over zeer recente gebeurtenissen, maar voor mij, geboren in 1977, lijken ze ver weg en maken ze deel uit van de natuurlijke geschiedenis van de liberale democratie.

Toen ik eind jaren ’90, begin 20, theater begon te maken in Duitsland, daarna in Europa en later over de hele wereld, leek Fukuyama’s theorie over het einde van de geschiedenis bevestigd te worden. De liberale democratie, de sociale markteconomie en bepaalde bijbehorende idealen – zoals het idee van transnationale samenwerking, het vrije verkeer van personen, dekolonisatie, het idee van een meerstemmig wereldtheater in het algemeen, geïnstitutionaliseerd op grote festivals – zegevierden. Het was de tijd waarin we allemaal in termen van ‘projecten’ begonnen te denken: de toekomst lag open. Vorm was alles, en alles wat politiek was werd gedaan. Want politiek rook naar het verleden, kortom: politiek rook naar de ‘boomer’-generatie, de generatie van onze ouders. Ik zou zelfs zeggen dat de politiek in Europa toen in het slechtste geval naar onvrijheid rook en in het beste geval naar school.

Meer filosofisch zou je kunnen zeggen dat Europa er in die jaren, toen de revoluties van 1989 nog dichtbij waren, trots op was eindelijk de universele utopie van de Verlichting te realiseren, het idee van Europa als een continent van democratie en participatie voor iedereen. En wat echt indrukwekkend was: Europa’s schuld als dubbeldadercontinent – namelijk kolonialisme en de Holocaust – werd in die jaren serieus aangepakt, zowel sociaal als artistiek. Om Hegel te citeren, het waren dialectische jaren: wat gedaan werd, werd tegelijkertijd ook bekritiseerd – vooral de instellingen – en er werd geen theater gemaakt, maar meta-theater. Sommige Europese idee-fixen werden te ruste gelegd: het idee van de heiligheid van de canon, het idee van het artistiek genie, het idee om de wereld te verbeteren door middel van kunst, enzovoort. Alles werd gedeconstrueerd, de tekst, de auteur, het tragische, de taal, de genres, het drama. Het was een prachtig bevrijdingsproces.

Ik weet niet precies wanneer dit allemaal begon af te brokkelen. Postdrama werd weer drama, de wereldcultuur veranderde ongemerkt weer in nationale culturen, verrijkt met een paar snufjes exotisme. Je kent vast wel het verhaal van de kikker die in een waterpan zit: hij merkt niet hoe heet het wordt omdat de temperatuur slechts graad voor graad stijgt – en uiteindelijk sterft hij zonder het te merken. Wat mij persoonlijk betreft, ik zag de eerste tekenen van een nieuw nationalisme als echo’s van een verleden dat al gedoemd was om te sterven: als een dronken klant die schreeuwend en klagend een nachtclub wordt uitgegooid. Het kostte me bijna 10 jaar om te begrijpen dat de geschiedenis eigenlijk achteruit ging. En dat we de strijd waarschijnlijk zouden verliezen.

‘Laat alle hoop varen, jullie die binnengaan’: Wanneer Dante, geleid door Vergilius, aan het begin van de Divina Commedia de onderwereld binnengaat, staat dit beroemde motto boven de poort. Zoals je weet had Dante deze gruweltocht naar de zombies van de onderwereld niet geboekt. Hij was de weg kwijtgeraakt in het bos – en daarom was elk pad dat naar buiten leidde het juiste, zelfs als het naar het dodenrijk leidde. En daarom vraag ik jou ook: laat alle hoop varen. Want deze strijd die we voeren is politiek op een manier die niet politieker kon zijn. De gelovigen hier weten wat ‘De wederkomst’ van de Messias betekent: de apocalyps, het einde van de wereld zoals wij die kenden. En ‘De wederkomst’ van het neoliberalisme (en nationalisme) betekent hetzelfde voor de cultuur: het gaat niet om een project meer of minder, het gaat om de manier waarop we willen leven.

2. Koning Oedipus. Of: Wie zich het verleden herinnert, is gedoemd het te herhalen.
Over bossen gesproken, je hebt vast weleens gehoord van het gezegde dat je door de bomen het bos niet meer ziet. Dit verwijst naar het feit dat hoe beter en concreter je een probleem kent, hoe minder je kunt bijdragen aan de oplossing ervan. Bij het debat in Amsterdam een paar dagen geleden was ook een politicologe aanwezig. Zij maakte mij erop attent dat als een alliantie van rechtse partijen in Europa het eens zou worden over hun standpunt over Poetin, zij een absolute meerderheid zouden hebben in het Europees Parlement. Maar de Russische dreiging ziet er voor elk land anders uit vanwege de geschiedenis en de geografie. Voor Duits, Oostenrijks of Frans rechts is Rusland bijvoorbeeld een partner voor de verdediging van een nationalistisch beleid tegen de EU. Voor de Baltische staten of Oekraïne daarentegen is Rusland de logische vijand van hun nationale onafhankelijkheid.

Als de verdeeldheid van de vijanden van de democratie goed is, dan is de verdeeldheid van hun vrienden een probleem. Ik hoef je niet te herinneren aan de duizenden factiegevechten die elk debat onder kunstenaars domineren, bijvoorbeeld tussen identitair links, dat voortkomt uit de burgerrechtenbeweging, en klassiek marxistisch links, dat zich inzet voor verdelende rechtvaardigheid – en taalkundige en institutionele kritiek van het soort waar wij ons hier mee bezighouden niet meer vindt dan een elitaire gimmick. Maar het is een ander conflict dat Europees liberaal links momenteel verdeelt: het conflict tussen twee concurrerende dadertrauma’s, de Holocaust en koloniale misdaden.

Ik loop voortdurend heen en weer tussen België, Nederland en Frankrijk enerzijds en Duitsland en Oostenrijk anderzijds. Duitsland en Oostenrijk – de landen die de genocide op de Joden uitvoerden – zijn diep getekend door hun schuldgevoel, vooral in elk artistiek debat. Maar zodra ik in Frankrijk, België of Nederland kom, komt het trauma van het koloniale verleden naar voren, de miljoenen doden in voormalig Belgisch Congo, Indonesië of Frans Noord-Afrika bijvoorbeeld. Daarom wordt de oorlog tussen Israël en Palestina in West-Europa vooral gelezen als een bezettingsconflict, als het laatste, genocidale hoofdstuk in decennia van onderdrukking van de Palestijnse bevolking en inheemse volkeren over de hele wereld.

Een paar dagen geleden was ik bij de uitreiking van de Nederlandse Theaterprijzen, en in elke tweede toespraak werd de oorlog in Gaza veroordeeld als wat het volgens de VN is: een genocide. In Oostenrijk en Duitsland daarentegen is de term ‘genocide’ gereserveerd voor de Holocaust en wordt het niet alleen beschouwd als antisemitische propaganda met betrekking tot Gaza, maar is het gebruik ervan bij wet verboden. Toen ik de Franse schrijfster Annie Ernaux en de voormalige Griekse minister van Economie, Yanis Varoufakis, beiden critici van het beleid van Israël, uitnodigde voor de Raad van de Republiek, een intellectueel adviesorgaan van de Wiener Festwochen, werden zowel zij als ikzelf in de Duitstalige media als antisemieten bestempeld. En maak je geen illusies: de uitreiking van de Nederlandse theaterprijzen zou in Duitsland door de politie zijn stilgelegd.

Dat brengt me bij het motto van dit deel van mijn keynote, dat duidelijk de omkering is van dat citaat van de filosoof Santayana dat we allemaal op school leren: ‘Wie zich het verleden niet herinnert, is gedoemd het te herhalen.’ Ik geloof dat het tegenovergestelde waar is: door te staren naar het eigen verleden, de eigen misdaden (of het eigen lijden), wordt elke familie niet alleen, zoals Tolstoj het zo mooi verwoordde in het begin van Anna Karenina, ongelukkig op haar eigen manier. Net als in Griekse tragedies, zoals het verhaal van Oedipus, verhindert de fixatie op onrecht uit het verleden ons vaak om het heden te zien voor wat het is: een tragedie van zijn eigen omvang.

Net zoals koning Oedipus de pest in Thebe veroorzaakt doordat hij weigert zijn interpretatiesoevereiniteit over zijn verleden op te geven, dekken de Duitstalige landen op tragische wijze de militaire wreedheden in de Gazastrook toe, juist vanwege hun verantwoordelijkheid voor schuld in het verleden. Aan de andere kant wordt de noodzakelijke solidariteit met de democratische krachten in Israël verhinderd door de manicheïstische kijk op het conflict als een puur koloniale oorlog, waarin de Palestijnse kant – en in extreme gevallen zelfs de massamoordenaars van Hamas – altijd gelijk hebben.

Maar naast het cyclische model in de klassieke tragedie, waarin geweld voortdurend wordt herhaald, is er nog een origineel verhaal dat uit het theater komt: Aeschylus’ Perzen, dat een esthetiek ontwikkelt van breekbaar medelijden met de vijand. De Perzen speelt zich af aan het Perzische koninklijke hof, direct na het zinken van de vloot van de grote koning Xerxes in Salamis. Een dichter die zelf tegen de Perzen vocht – die een duidelijk plan hadden om de Griekse steden uit te roeien – schrijft een toneelstuk vanuit hun standpunt: zijn we vandaag de dag nog steeds in staat tot een dergelijke dialectiek? Waarschijnlijk niet, maar we hebben geen andere keuze.

Want waar de politiek faalt, waar ze nationale discourswinst najaagt, kan alleen de kunst uitkomst bieden: een plek waar empathie met anderen, maar ook met de eigen blinde vlekken, mogelijk wordt. Een plek waar een nieuwe, tragische poëzie met al haar tegenstrijdigheden en morele valkuilen kan ontstaan. Een plek waar we, ondanks de vele bomen, het bos proberen te zien. Een plek van internationale samenwerking, van uitwisseling, een plek waar de neoliberale competitie van slachtoffer- en daderverhalen verandert in zoiets als een mondiaal verhaal van solidariteit tussen verschillende verhalen van schuld en lijden. Omdat we onze specifieke blindheid niet alleen kunnen overwinnen – alleen samen.

3. Kritiek van zuiverheid. Of: Alleen sociaaldemocratisch realisme is slechter dan socialistisch realisme
Dat is een zin die ik altijd zeg als de stemming te goed wordt in bijeenkomsten zoals deze: Het enige dat erger is dan socialistisch realisme is sociaaldemocratisch realisme. Wat ik daarmee bedoel is natuurlijk niet de sociaaldemocratie als partij, maar het discours – dat ik hier ook voer – dat de onrechtvaardigheid van het systeem overal aanvaardt, behalve in de kunst. Of specifieker: De veilige ruimte van het theater, waar tolerantie en zelfbevrijding heersen, is slechts de keerzijde (of de waarheid) van een wereldwijd systeem van onderwerping en uitbuiting. En waar het socialistisch realisme, hoe esthetisch oppervlakkig ook, nog steeds werkte aan de utopie van een andere wereld, is het sociaaldemocratisch realisme tevreden met wat gewoonlijk ‘engagement’ wordt genoemd: de esthetische of discursieve placebo van de echte praktijk, van echte verandering. Met revolutie als onderwerp van studie of uitvoering.

Begrijp me goed: Ik beschouw het sociaal-democratisch geactualiseerde liberalisme als een volkomen gerechtvaardigde politieke manier om om te gaan met de vergetelheid van de geschiedenis en de mentale beperkingen van de mens. Maar in de kunst, in het theater, op het toneel, is het juist het antagonisme, de hulpeloosheid, de zachtheid, maar ook de kwaadaardigheid van de mens, van de menselijke verhoudingen, die elke morele zelfverzekerdheid telkens weer moet vernietigen. In het theater mag er geen firewall van democratie zijn, in het theater moet er ook plaats zijn voor fascisme, verdorvenheid, domheid – alles moet zijn plaats hebben. Of met andere woorden: op zoek naar het grenzeloze, het globale in ons werk, moeten we geen geheim maken van de grenzen die worden gesteld door het historische moment, onze oorsprong, onze natuur en uiteindelijk ons lichaam.

Want waarom zouden we hier bij elkaar zitten als we niet allemaal, op onszelf, onvolledig en weerloos zouden zijn. En als we eerlijk zijn, zijn sommige van de verlichte mythen van morele zuiverheid en trouw aan het geleden onrecht niet helemaal anders dan de rechtse mythen die ik nationalistisch heb genoemd. Daarom wil ik hier de oorlog verklaren aan elk purisme, elke toewijding die controle impliceert. Om je te helpen begrijpen wat ik versta onder de negatieve definitie van de canon waarmee mijn intellectuele generatie is opgegroeid: Ik heb niets tegen volkscultuur of elitaire cultuur, niets tegen fanfaremuziek of opera’s van Mozart. Volgend jaar open ik het Vienna Festival samen met onder andere een fanfare en het Vienna Boys’ Choir – alleen treden zij samen op met een Congolese operazangers, Pussy Riot en Laurie Anderson. Een paar honderd meter hiervandaan, in de Vlaamse Opera, heb ik vorig seizoen Mozarts La Clemenza di Tito opgevoerd – samen met geweldige zangers, maar ook met mensen die we uit de stad hebben gecast: Zuid-Amerikanen, Afrikanen, mensen uit het Midden-Oosten enzovoort. Antwerpen mag dan wel rechts geregeerd worden, in werkelijkheid is het een diverse stad.

Ik ben daarom blij dat mijn vriendin Lua voor mij sprak en dat ze onzuiverheid prees. Er is geen spreker, geen sprekerspositie die betrouwbaar is, die betrouwbaar zou moeten zijn. Ik herinner me dat ik Lua’s eerste voorstelling zag, Short of Lying – en ik wist meteen dat deze kunstenaar bij NTGent moest werken. Bijna tegelijkertijd, in 2017, organiseerde ik een zogenaamd Wereldparlement in de Schaubühne in Berlijn: vergelijkbaar met wat hier gebeurt, bespraken we de mogelijke onderwerpen en grenzen van een werelddemocratie met 100 afgevaardigden van over de hele wereld, dat wil zeggen, hoe we nationale en dus neokoloniale machtsstructuren kunnen overwinnen. Toen een parlementslid uit Turkije weigerde de Armeense genocide als zodanig te erkennen, wilden de Europese parlementsleden hem uit het parlement gooien. Maar toen stond de voorzitter van ons Wereldparlement, een politicus uit Namibië, op en zei: ‘Turkije is de enige natie die de Duitse genocide op de Herero erkent. Als hij moet gaan, ga ik ook.’

Ik weet niet hoe u die situatie zou hebben aangepakt, in ieder geval vaardiger dan ik. Maar dat is precies de politieke kunst waar ik het over heb: laten we niet vertrouwen op onze moraliteit, ons engagement, ons perspectief, onze eigen geschiedenis – laten we achterdochtig blijven. Dus, als ik Dante mag corrigeren: ik denk dat we niet onze hoop moeten opgeven in de strijd tegen de zombies uit de neonationalistische onderwereld, maar alleen onze illusies. Zoals James Baldwin ooit zei: ‘In onze tijd, zoals in elke tijd, is het onmogelijke het minste dat kan worden geëist.’ Maar laten we niet vergeten dat we allemaal onvoltooid zijn, dat het onmogelijke ons zowel verleidt als beangstigt, dat we allemaal een deel van de waarheid hebben en niemand de hele waarheid. En daarom, nogmaals, zijn we afhankelijk van elkaar.

4. Een lofzang op schoonheid. Of: verzet heeft geen vorm, verzet is de vorm
Elke klassieke tragedie heeft vier bedrijven, ook al denken de meeste mensen dat het er vijf waren. Dat brengt ons bij het laatste, misschien wel belangrijkste punt, bij de deus ex machina: de lof der schoonheid. Ik heb zojuist de draak gestoken met sociaal-democratisch realisme. Begrijp me niet verkeerd: dit is geen oproep voor socialistisch realisme, voor propaganda, voor agitprop en een soort populaire frontpolitiek. Ik denk, zoals ik blijf herhalen, dat schoonheid en schandaal twee zussen zijn die bij de geboorte gescheiden werden. Maar bovenal denk ik, in tegenstelling tot alle socialistische of fascistische realisten, dat verzet geen vorm heeft, maar dat het een vorm is. Ik zal het uitleggen.

Zoals je misschien weet, worden mijn stukken regelmatig vervolgd of wordt er campagne tegen gevoerd in heel verschillende landen, zoals Zwitserland, Duitsland, Taiwan, de VS, Brazilië, Rusland of België. De argumenten zijn altijd politiek: de gevoelens van dit of dat deel van de bevolking zouden gekwetst worden, of het nu de orthodoxe gelovigen in Rusland zijn of de katholieken in Frankrijk of Brazilië – hoewel die laatsten er niet bij betrokken zijn en zelfs niet geïnformeerd worden. In Parijs bijvoorbeeld lanceerde een rechtse katholieke minister een petitie tegen een van mijn voorstellingen, een poëtisch kinderspel over misbruik, Five Easy Pieces. 10.000 ‘bezorgde katholieken’ ondertekenden de brief, die in sommige media verscheen. Op de avond van de première werd er voor het theater gemarcheerd, werden er verfbommen gegooid en kon het publiek nauwelijks de zaal in.

De voorstelling weerlegde echter alle beschuldigingen: de poëzie, de humor, de vrijheid van de kindacteurs losten alle projecties op, net zoals sneeuw smelt in de zon. De orthodoxe Kozakken die trouw waren aan Poetin en mijn voorstelling van De Proeven van Moskou in Moskou bestormden, hadden een gelijkaardige ervaring: ze wilden ons in elkaar slaan, maar raakten in verwarring toen ze in het publiek gingen zitten en hun favoriete priesters en hun favoriete tv-presentator zagen debatteren met dissidenten op het podium. ‘Het was als een surrealistische droom. Behalve dan dat het echt was’, vertelde de directeur van het Sacharov Centrum, dat inmiddels gesloten is, me later.

Wat ik wil zeggen, is dat theater niet politiek hoeft te zijn; het is hoe dan ook politiek. Theater moet surrealistisch, gek, hallucinerend, ondraaglijk tegenstrijdig zijn. Soms – zoals nu het geval is in Slowakije, Hongarije, Oostenrijk – moet kunst een wapen worden om de eigen vrijheid te verdedigen. De oproep van Elfriede Jelinek en mij, gericht tegen het nationalistische, anti-kunst verkiezingsprogramma van de FPÖ, is een noodkreet van de burgermaatschappij. Want kunst moet vrij blijven, dat wil zeggen: complex – divers en onaangenaam, stralend en verwarrend als de werkelijkheid zelf. Brassbandmuziek en queer performances, Tsjechov en verhalen vertellen, rituelen, dit alles is theater. Want theater, zoals alle kunst, heeft nooit een duidelijke ‘boodschap’: het is altijd dubbelzinnig. Theater is daarom altijd onbetrouwbaar: het is een instituut dat is gebouwd tegen alle andere instituten – tegen het idee van een instituut zelf – en tegelijkertijd de bedoeling heeft om het ideaal, de meest democratische instituut van allemaal te worden.

Daarom maakt het politieke theater waar ik het over heb zijn punt door zich tussen alle fronten te plaatsen en fundamentele vragen te stellen over hoe we samenleven, over onze overtuigingen en hoe we de wereld vertegenwoordigen. Het is één ding om een ​​toneelstuk op te voeren in het Moskou van vandaag – het is iets heel anders om dat te doen in Palestina, Italië, Brazilië, Hongarije, de Democratische Republiek Congo of Oostenrijk. Het is diep politiek om als mens een podium te betreden. Omdat er altijd een politieke of sociale situatie is waarop je reageert, al is het maar via het publiek, dat zijn eigen visies, hoop en trauma’s op het podium projecteert. Ik herinner me een paneldiscussie in Parijs een paar jaar geleden: ik bekritiseerde de saaie Europese klassieker karaoke, het eeuwige spelen van dezelfde canon keer op keer.

Een artiest uit Iran onderbrak me en zei: ‘Tsjechov uitvoeren in Teheran is een revolutie, het betekent vrijheid! Neem het Tsjechov niet kwalijk, alsjeblieft!’ En ze had gelijk. Want zoals wij, ieder gevangen in onze eigen blindheid, herhaaldelijk vergeten: verzet heeft geen vorm, verzet is de vorm – en het ziet er overal anders uit. Toen we het een paar dagen geleden hadden over de opkomst van radicaal rechts in Amsterdam, stelde een van de toehoorders zichzelf voor als Slowaak en stelde Matej Drlicka een vraag: ‘Waren we te mild? Is dat de reden dat we de strijd tegen radicaal rechts verloren?’ Matej dacht even na en zei uiteindelijk: ‘Er is niets mis met mild zijn. We moeten onze mildheid verdedigen. En uiteindelijk zullen we ze verslaan – met de kracht van de liefde.’

Dank jullie wel voor het werk dat jullie hier allemaal doen. Dank jullie wel voor jullie vrijgevigheid en geduld. En laat me jullie feliciteren met het geweldige thema van het congres van dit jaar, dat mij belangrijker lijkt dan ooit: ‘Omarmen en verbinden’.